Πέρα από πραγματικός tattoo master και πρωτοπόρος του είδους, ο Felix Leu είναι ο πατέρας της εμβληματικής οικογένειας The Leu Family. Στο βιβλίο “Tattooing Ask Here”, ξετυλίγεται το έργο του και το χαρακτηριστικό freehand tattoo στυλ του, η μοναδική και χαρισματική προσωπικότητά του, η αγάπη του για την Loretta και την οικογένειά του, τα εκτεταμένα ταξίδια τους και η ηθική του. Από την Γκόα στην Λωζάνη, το “Tattooing Ask Here” σίγουρα αντανακλά τη μαγεία του tattoo και την αυθεντικότητα, που σπανίζουν στις μέρες μας. Ανάμεσα στις σελίδες του, υπάρχουν 269 έγχρωμα και 189 ασπρόμαυρα illustrations, 101 έγχρωμες και 19 ασπρόμαυρες φωτογραφίες, συνεντεύξεις και προσωπικές ιστορίες. Το HeartbeatInk Tattoo Magazine διάβασε αυτό το πολύτιμο βιβλίο και συζήτησε με την συγγραφέα Loretta Leu.
Συνέντευξη με την Loretta Leu από την Ινώ Μέη.
Πότε αποφάσισες να δημιουργήσεις ένα βιβλίο για τον Felix Leu και πόσο καιρό σου πήρε να το γράψεις και να συντάξεις όλο το απαραίτητο υλικό, για τη δημοσίευσή του;
Πριν από δύο χρόνια, άρχισα να ψάχνω μέσα από τα αρχεία μας, όλα τα σχέδια τατουάζ (ή αλλιώς “tattoo flash”) που είχε κάνει ο Felix. Όταν η κόρη μου η Aia με επισκέφθηκε, της τα έδειξα. Τότε, ήταν που προσφέρθηκε να με βοηθήσει, να οργανώσω το υλικό και να φτιάξουμε άλλο ένα βιβλίο μαζί. Είχαμε ξανασυνεργαστεί με επιτυχία παλιότερα, για τη δημιουργία του βιβλίου μου “Berber Tattooing in Morocco's Middle Atlas”, το 2017 και συμφώνησα.
Artwork by Felix Leu 1978.
Διαβάζοντας πως ο Felix ξεκίνησε να ασχολείται με το tattoo το 1978, θεωρείς ότι ήταν... μοιραίο...;
Σίγουρα, καθώς το τατουάζ δεν ήταν μέρος της ζωής μας παλαιότερα, υπό οποιονδήποτε τρόπο! Ο Felix αναζητούσε για χρόνια έναν καλό τρόπο για να επιβιώσουμε, που να μας επιτρέπει ταυτόχρονα να διατηρήσουμε τον ανεξάρτητο τρόπο ζωής μας και τον βρήκε εδώ, από ξεκάθαρη τύχη!
Μπορείς να υπολογίσεις κατά προσέγγιση, πόσα τατουάζ έκανε ο Felix κατά τη διάρκεια της καριέρας του;
Δε νομίζω. Αυτό που μπορώ να πω με σιγουριά, είναι ότι ο Felix έκανε tattoo για σχεδόν είκοσι χρόνια και τύχαινε να έχουμε περιόδους έντονων ημερών όπου δουλεύαμε δωδεκάωρα, στις οποίες δούλευε πάνω σε δυο, τρία ή ακόμα και τέσσερα άτομα, ανάλογα με το μέγεθος του σχεδίου φυσικά. Επίσης όταν δεν έκανε τατουάζ, συνηθίζαμε να ταξιδεύουμε ή να αφιερώνουμε χρόνο σ’ εμάς. Γι’ αυτό και μου είναι δύσκολο να υπολογίσω πόσα tattoos έκανε.
Snake-Demon: Flash drawn by Felix Leu and painted in gouache on paper, Goa, India 1980.
Snake-Demon: A photograph taken in 1990 of a tattoo done by Felix in Goa, India in 1980.
Πόσο σημαντικό ήταν για τον Felix να διευρύνει τους tattoo ορίζοντες του κάθε πελάτη του, καθώς και η δεοντολογία του σχετικά με το tattooing, η οποία συνοψίζεται στους “Tattoo Rules” του;
Ο Felix πίστευε ότι το να προσφέρεις πρόσβαση στη γνώση γύρω από το τατουάζ και την τέχνη, χάρη στα βιβλία, είναι υπηρεσία μεγάλης σημασίας. Τα πρώτα χρόνια, πολλοί από τους πελάτες που ήρθαν σε μας, δεν μπορούσαν να συνειδητοποιήσουν ότι το tattoo, θα μπορούσε να είναι κάτι περισσότερο, από τα απλά παραδοσιακά σχέδια που κοσμούσαν τους τοίχους μας ή τα flash που είχαμε στα βιβλία μας.
Ο Felix θεώρησε ότι ήταν απολύτως απαραίτητο να είμαστε ηθικοί, να κρατάμε το κάρμα μας καθαρό, να μπορούμε να κοιτάξουμε το πρόσωπό μας στον καθρέφτη, όταν σηκωνόμαστε το πρωί!
Όταν είσαι αυτός που κάνει το τατουάζ, βρίσκεσαι σε πλεονεκτική θέση και μπορείς εύκολα να εκμεταλλευτείς τον άλλο. Όταν έρχονται σε’ σένα για να τους κάνεις ένα tattoo, μπορεί να μη γνωρίζουν πολλά και σίγουρα υποθέτουν ότι εσύ, ως δημιουργός, γνωρίζεις ποιο είναι το καλύτερο γι’ αυτούς και σου δείχνουν εμπιστοσύνη. Γι’ αυτό και πίστευε ότι είναι πολύ σημαντικό, να μην καταχράται αυτή η εμπιστοσύνη.
Early business card circa 1979, advertising Felix Leu, Tattoo Artist.
Ποια είναι η έκταση του φωτογραφικού σου αρχείου με τα tattoos του Felix και πόσο μεγάλο εξελίχθηκε να είναι το “The Wall of Fame”;
Σε αυτό το βιβλίο, βρίσκεται η επιλογή των καλύτερων φωτογραφιών, που έχω με τα τατουάζ του Felix. Όταν ξεκινήσαμε να κάνουμε tattoo, βρισκόμασταν ακόμη στην προ-ψηφιακή εποχή, οπότε δεν είχαμε πάντα πρόσβαση σε φωτογραφική μηχανή. Γι’ αυτό και το έργο του, δεν είναι τόσο άρτια φωτογραφικά καταγεγραμμένο, όσο άλλων σύγχρονων καλλιτεχνών.
Το “The Wall of Fame” μεγάλωσε, μέχρι να καλύψει ένα τοίχο του στούντιό μας και το μήκος του διαδρόμου μας. Τότε ήταν που ο Felix, σταμάτησε να τραβάει polaroids, από κάθε τατουάζ που έκανε. Η πελατεία μας μεγάλωνε γρήγορα και δεν ήταν πλέον λογικό, να φωτογραφίζουμε τον καθένα. Επίσης, θέλαμε να κάνουμε μια αλλαγή στους τοίχους μας και να κρεμάσουμε μερικά έργα τέχνης. Κατά την εκτίμησή μου, θα έλεγα ότι μέχρι το τέλος του πρότζεκτ, υπήρχαν τουλάχιστον μερικές εκατοντάδες polaroids.
Felix and Filip tattooing in Lausanne, Switzerland in 1983.
Από που εμπνευστήκατε για να δημιουργήσετε το διάσημο λογότυπο “The Leu Family’s Family Iron”, το οποίο εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1992;
Όταν πρωτοξεκινήσαμε, ο Felix είχε φτιάξει επαγγελματικές κάρτες στις οποίες έγραφε Felix & Loretta Leu. Έτσι είμασταν γνωστοί. Το ίδιο πράγμα έγραφε στο πίσω μέρος των φωτογραφιών που τραβούσαμε με τη δουλειά μας, τις οποίες στέλναμε σε συναδέλφους ή για δημοσίευση σε περιοδικά και βιβλία. Κάποια μέρα τον ρώτησα γιατί βάζει και το δικό μου όνομα, ενώ τα τατουάζ τα κάνει αυτός και μου απάντησε «γιατί χωρίς εσένα δε θα τα είχα κάνει».
Όταν πλέον φτάσαμε στη δεκαετία του ‘90, ο Filip ήδη δούλευε μαζί μας για χρόνια και η Aia σχεδίαζε για το στούντιο, οπότε όλη η οικογένεια ήταν αναμιγμένη στο αντικείμενο. Τότε πλέον ήταν η ώρα, ν’ αλλάξουμε όνομα κι έτσι γεννήθηκε το “The Leu Family’s Family Iron”.
Το λογότυπο προέρχεται από ένα σχέδιο κόμικς, ενός κρανίου που φοράει κράνος. Ο Felix μαζί με τον Filip το επανασχεδίασαν, πρόσθεσαν τους κυλίνδρους με το καινούργιο όνομα και επεξεργάστηκαν το σχέδιο. Πάντα θεωρούσαμε το κρανίο ως ένα θετικό σύμβολο. Είναι ένα σύμβολο, που μας υπενθυμίζει να ζούμε τη ζωή μας στο έπακρο κάθε μέρα και να ζούμε στο τώρα. Εμείς το είδαμε κι ως ένα φόρο τιμής στους Grateful Dead και στην τέχνη που προέρχεται από το Μεξικό και το Θιβέτ, όπου εμφανίζεται συχνά.
The Leu Family’s Family Iron’s logo, created in 1992.
Τι ρόλο έπαιζε στη ζωή του Felix, το rock ‘n’ roll;
Το rock ‘n’ roll ήταν ένα πολύ μεγάλο μέρος της ζωής του. Ήταν από το ξεκίνημα η μουσική επένδυση της ζωής μας. Υπάρχουν τόσα πολλά όμορφα μηνύματα στους στίχους της μουσικής των δεκαετιών του '60 και του '70. Βινύλια, κασέτες και αργότερα CD. Όπου κι αν ζούσαμε, είχαμε τη μουσική μας, μαζί μας. Μόλις ξεκινήσαμε να ασχολούμαστε με το τατουάζ, μας ήταν ακόμα πιο απαραίτητη. Φαντάσου να σου χτυπάνε tattoo στα σιωπηλά! Ο Felix αγαπούσε το rock 'n' roll και την ενέργεια που μπορούσε να δώσει στο tattooing.
Original flash by Felix Leu, Lausanne, Switzerland 1990.
Ποιοι καλλιτέχνες είχαν κάνει τατουάζ στον Felix;
Όχι πολλοί. Έκανε πολλά από τα tattoo του, μόνος του. Τα υπόλοιπα ήταν κυρίως από τον Filip, τα μικρότερα από εμένα, την Titine, την Ajja, και τους Ινδούς tattooer Soma, Lo Kam Hung και Horigianca.
Γιατί επιστρέψατε στην Ελβετία το 1981 και για πόσο καιρό ήταν ανοιχτό το ιστορικό tattoo studio, στο νούμερο 34 της Rue Centrale στην Λωζάνη;
Ήρθαμε στην Ελβετία επειδή δεν είχαμε αρκετή δουλειά στην Γκόα. Εκείνη την εποχή είχαμε μόνο έναν ή δύο πελάτες την εβδομάδα και παρόλο που η ζωή στην Ινδία ήταν φτηνή, με το καιρό αυτό δεν αρκούσε.
Το στούντιο της Rue Centrale ήταν ανοιχτό για είκοσι χρόνια, μέχρι να κατεδαφιστεί το κτίριο στο οποίο βρισκόταν!
The Leu Family’s Family Iron Tattoo Studio and Museum, 34 Rue Centrale, Lausanne, Switzerland, Photo by Neil Labrador 2003.
Όντας Ελληνίδα, δε γίνεται να μη σε ρωτήσω, σε ποια μέρη μείνατε, κατά τη διάρκεια των μεγάλων ταξιδιών σας, στην Ελλάδα και για πόσο καιρό;
Ήταν πριν ο Felix ξεκινήσει να ασχολείται με το tattoo. Την άνοιξη του 1976, μας πήραν κάποιοι φίλοι μαζί τους με το αυτοκίνητο, από τη Γαλλία στην Αθήνα, απ’ όπου πήραμε ένα καράβι και ξεκινήσαμε της εξορμήσεις από νησί σε νησί. Ψάχναμε για ένα καλό μέρος, που δεν θα ήταν πολύ γεμάτο με τουρίστες, για να περάσουμε λίγο χρόνο. Δεν θυμάμαι όλα τα νησιά στα οποία σταματήσαμε. Περνούσαμε μια ή δύο νύχτες στο καθένα, μέχρι να μπορέσουμε να πάρουμε το καράβι για να πάμε σε άλλο.
Πήγαμε επίσης στην Κρήτη, στην Παλαιόχωρα κι εκεί συναντήσαμε κάποιον που μας είπε για ένα μικρό νησί που απέχει λίγες ώρες και στο οποίο μπορούσες να πας με καΐκι. Το νησί λεγόταν Γαύδος. Αποφασίσαμε να πάμε εκεί και τελικά κατασκηνώσαμε με τα παιδιά μας, σε μια υπέροχη ερημική παραλία για 3 εβδομάδες.
Στη συνέχεια, επισκεφθήκαμε διάφορα ελληνικά νησιά και τελικά ανακαλύψαμε τους Λειψούς, ένα μικρό νησί των Δωδεκανήσων κοντά στα σύνορα με την Τουρκία. Θυμάμαι ότι μπορούσες να δεις τις τουρκικές ακτές από το νησί... Όταν πήγαμε, δεν υπήρχαν τουρίστες, παρά μόνο άλλο ένα ζευγάρι ξένων, που ζούσε εκεί. Στους Λειψούς μείναμε για δύο μήνες.
Έχω υπέροχες αναμνήσεις από την Ελλάδα. Η ομορφιά του τόπου, η ζεστασιά του ήλιου, τα καθαρά νερά της Μεσογείου και η φιλικότητα του λαού, είναι μόνο μερικές από αυτές. Αγαπούν πραγματικά τα παιδιά και εμείς είχαμε τέσσερα! Κάθε μέρα, όταν επιστρέφαμε στο σπιτάκι μας στους Λειψούς, βρίσκαμε δώρα κρεμασμένα σε τσάντες στην πόρτα μας, φρούτα, ντομάτες και πολλά άλλα!
The Leu Family, Bombay, India. 1981.
Ποια ήταν η άποψη του Felix για την χειροτεχνία (craft) και την τέχνη, όσον αφορά στο tattoo και στο tattooing;
Αν το tattoo που “χτυπάς” στον πελάτη, είναι σχεδιασμένο από κάποιον άλλο, τότε είσαι tattooer.
Αν σχεδιάζεις το δικό σου σχέδιο στο χαρτί ή με ελεύθερο χέρι (freehand) απευθείας στο δέρμα, τότε είσαι tattoo artist.
Και στις δυο περιπτώσεις, μπορεί να είσαι πολύ καλός στο tattooing.
Snake, Eagle and Dragon Fighting or Battle Royale. Tattooed by Felix, Loretta and Filip Leu in 1985, Lausanne, Switzerland.
Πότε σταμάτησε να κάνει τατουάζ ο Felix και γιατί;
Το 1995 διαγνώστηκε με καρκίνο. Σταμάτησε να κάνει tattoo, αλλά συνέχισε τις δημόσιες σχέσεις για το στούντιο. Έγραφε άρθρα, έστελνε φωτογραφίες, σχεδίαζε αφίσες. Επίσης, αφιέρωσε πολύ χρόνο στα εικαστικά, καθώς άρχισε να ζωγραφίζει και να σχεδιάζει.
Number 31, the Paul Booth Project, by Don Feliz, India ink on paper, 2001.
Παρόλο που ο Felix έγινε διάσημος χάρη στο προσωπικό του freehand στυλ, το 1998 δημιούργησε μια σειρά με tattoo flash, με το καινούργιο τότε ψευδώνυμο, Don Feliz. Τί τον οδήγησε σε αυτό;
Θεώρησε πως μετά το 1995 ξεκίνησε ένα καινούργιο κεφάλαιο στη ζωή μας, οπότε γιατί να μην έχουμε και καινούργια ονόματα. Από’ κει και πέρα, στη δημιουργική μας ζωή, γίναμε γνωστοί ως Don Feliz και Y Maria.
Black Roses and Pierced Hearts: Original flash sheet by Don Feliz, pen and coloured pencils on paper, 1998.
Θεωρείς ότι ο Felix «πρόβλεψε» την τεράστια δημοτικότητα που θα είχε το τατουάζ στις μέρες μας; Επίσης, ποια πιστεύεις πως θα ήταν τα συναισθήματά του σχετικά με την τρέχουσα tattoo σκηνή, καθώς και την εμπορευματοποίηση του είδους;
Ήταν ένας ευφυής άνθρωπος και μπορούσε να δει την αναπόφευκτη ανάπτυξη του tattooing να έρχεται. Θα ήταν εντυπωσιασμένος από την ποιότητα που συναντάμε σήμερα, αλλά νομίζω ότι θα ήταν απογοητευμένος από την απώλεια της επαναστατικής και αυθεντικής ατμόσφαιρας, που είχε το τατουάζ. Αυτά τα χαρακτηριστικά αποτελούν ένα μεγάλο κομμάτι, αυτού που μας προσέλκυσε στην αρχή.
Snake with Bio-Mechanical background: Freehand Tattoo by Felix Leu, Lausanne, Switzerland 1984.
Κατά τη γνώμη σου, γιατί ο Felix ερωτεύτηκε το tattoo και το tattooing;
Στο tattooing βρήκε τον τρόπο να κερδίζει χρήματα, αξιοποιώντας τις καλλιτεχνικές του ικανότητες. Οι άνθρωποι έρχονται σε σένα για αυτό, δεν χρειάζεται να τους ψάξεις. Δεν υπάρχει μεσάζων, είναι μια άμεση συναλλαγή μεταξύ εσού και του πελάτη. Το tattoo δε χρειάζεται πολλά πράγματα, θέλει μόνο τον βασικό εξοπλισμό. Κατά τ ‘άλλα, μπορεί να γίνει οπουδήποτε στον κόσμο.
Στην πορεία, ένιωσε γοητευμένος και άρχισε να του κινεί το ενδιαφέρον. Εμείς δεν είχαμε τατουάζ όταν ξεκίνησε το tattooing. Αλλά πολύ γρήγορα, όταν ζούσαμε στην Γκόα, αρχίσαμε να κάνουμε tattoo στον εαυτό μας. Και δε σταματήσαμε….! (γέλια)
Original eagle: Flash by Felix Leu, Lausanne, Switzerland 1987.
Original eagle: Tattoo by Felix Leu, Lausanne, Switzerland 1987.
Ποια είναι τα συναισθήματά σου ως προς το “Felix Leu, Tattooing Ask Here”;
Είμαι πολύ ευχαριστημένη με το βιβλίο. Ο στόχος μου ήταν να αρχειοθετήσω το κομμάτι της tattoo ζωής του Felix και να παρουσιάσω κάτι, στο οποίο οι τωρινοί κι οι μελλοντικοί καλλιτέχνες και λάτρεις του τατουάζ, θα μπορούν να ανατρέξουν.
Λατρεύω να διαβάζω για τους tattooers, από την αρχή της ιστορίας του αντικειμένου, μέχρι και το σήμερα. Τώρα λοιπόν, υπάρχει ακόμη ένα βιβλίο, που εμπλουτίζει το χώρο.
Ετοιμάζεις κάποιο άλλο βιβλίο αυτήν την περίοδο;
Ναι, πρόκειται για μια πιο προσωπική βιογραφία της οικογένειάς μας, η οποία διηγείται τις πολλές περιπέτειες και τα ταξίδια μας, πριν ακόμη να έρθει η τέχνη του tattoo στη ζωή μας. Δεν μπορώ να σας πω πότε θα το ολοκληρώσω, αλλά υπάρχει ακόμη πολλή δουλειά.
Felix Leu in Lausanne, Switzerland 1988.
All rights reserved.
Μπορείτε να αγοράσετε το βιβλίο “Felix Leu, Tattooing Ask Here” από το SeedPress.
