Όλοι οι λάτρεις του tattoo και της τέχνης του, γνωρίζουν και σέβονται την θρυλική οικογένεια Leu. Το βιβλίο “Berber Tattooing” γεννήθηκε χάρις στο roadtrip του Felix και της Loretta Leu τον Αύγουστο του 1988 στην περιοχή Middle Atlas του Μαρόκο και καταγράφει με μοναδικό τρόπο τα παραδοσιακά τατουάζ των Βέρβερων γυναικών (σ.σ. ιθαγενείς της Βορείου Αφρικής) μέσα από τις προσωπικές τους ιστορίες, αποκαλύπτοντας την κουλτούρα τους και το ρόλο του tattoo, ενώ παρέχει εξαιρετικό οπτικό υλικό, αποτελούμενο από πενήντα σπάνιες φωτογραφίες, τριάντα επτά εικονογραφίες από μολύβι, εκατόν δώδεκα μαυρόασπρα σκίτσα και δύο χάρτες. Το HeartbeatInk Tattoo Magazine μελέτησε το “Berber Tattooing” και μίλησε με την συγγραφέα του βιβλίου Loretta Leu και την εκδότρια και ζωγράφο Aia Leu.
Συνέντευξη με την Loretta Leu από την Ινώ Μέη.
Πότε αποφάσισες να δημιουργήσεις το βιβλίο “Berber Tattooing” και γιατί;
Loretta Leu: Συνέβη κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού που κάναμε οδικώς στο Μαρόκο, εγώ, ο Felix και ο δεκατριάχρονος γιος μας ο Ajja, το 1988. Ο Felix κι εγώ αποφασίσαμε αμέσως πως αυτά τα καταπληκτικά τατουάζ που βλέπαμε στο δρόμο μας έπρεπε οπωσδήποτε να καταγραφούν, γιατί ήταν πραγματικά κάτι που δεν είχαμε ξανασυναντήσει ποτέ. Μέχρι τότε είχαμε δει μόνο Βέρβερες γυναίκες, τόσο ιδίοις όμμασι όσο και σε φωτογραφίες, όπου είχαν μικρά σχέδια στο μέτωπό τους και κάτω από τα χείλη τους, στο πηγούνι τους. Οι γυναίκες που συναντήσαμε κατά τη διάρκεια αυτού του ταξιδιού είχαν τατουάζ μεγάλης έκτασης, τοποθετημένα κατά μήκος των γνάθων τους, σα γενειάδα, κάτω από το λαιμό τους, κατά μήκος των βραχιόνων τους, στα χέρια, στις γάμπες τους ή και στους αστραγάλους τους. Αγόρασα αμέσως τα εργαλεία που χρειαζόμασταν για να καταγράψουμε αυτά τα τατουάζ καθώς επίσης και τους ανθρώπους στους οποίους ανήκαν: ένα σημειωματάριο, ένα είδος διαφανούς, κολλώδους πλαστικής ύλης και μαρκαδόρους ενώ είχαμε ήδη κάμερα μαζί μας. Ταυτόχρονα συναντήσαμε μια τοπική οικογένεια που μας προσκάλεσε να μείνουμε μαζί τους ενώ διασχίζαμε την περιοχή αναζητώντας περισσότερους ανθρώπους με τατουάζ.
Πώς και έκδωσες το βιβλίο τώρα, μετά από τρείς δεκαετίες και όχι νωρίτερα;
Loretta: Αυτό το υλικό που συγκεντρώσαμε εγώ και ο Felix το 1988, παρέμεινε στα αρχεία μας όλα αυτά τα χρόνια, ενώ είμασταν απασχολημένοι με το tattoo studio μας και μόλις το 2017 όταν η κόρη μας Aia Leu προσφέρθηκε να με βοηθήσει να το δημοσιεύσω, είχε φτάσει τελικά η ώρα για να συμβεί αυτό. Η Aia είχε ήδη δημοσιεύσει δύο βιβλία: το "The Art of the Leu Family" και το "Building With Hemp", μέσω του εκδοτικού οίκου της, "SeedPress", έτσι είχε ήδη εμπειρία στη διαδικασία δημιουργίας, εκτύπωσης και διανομής. Περιελάβαμε επίσης και τα σκίτσα που είχε κάνει το 1988-89, τα οποία βασίστηκαν στις φωτογραφίες που είχαμε φέρει πίσω από το ταξίδι μας και πρόσθεσαν τα νέα σχέδια μοτίβων τατουάζ που βασίστηκαν στα σχέδια που είχαμε κάνει για τα γυναικεία τατουάζ. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω την JoannaKate Grant για τις δεξιότητές όσο και για την επιμέλεια του βιβλίου, γεγονός που οδήγησε στην ολοκλήρωση του βιβλίου.
Fatima drawing the design in ink on Loretta’s wrist prior to tattooing it.
Ποιες ήταν οι κύριες προκλήσεις που αντιμετωπίσατε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού σας στην περιοχή Middle Atlas του Μαρόκου, το 1988;
Loretta: Η θερμοκρασία σε αυτό το μέρος του κόσμου τον Αύγουστο, σε συνδυασμό με την υπέροχη φιλοξενία όλων των ανθρώπων που επισκεφθήκαμε, που σήμαινε ότι είμασταν δεσμευμένοι να φάμε και να πιούμε μέχρι να σκάσουμε για να τιμήσουμε την ευγένειά τους (γελάει). Τέλος, η δυσκολία επικοινωνίας με τις γυναίκες από της οποίες παίρναμε συνέντευξη, παρά το γεγονός ότι είχαμε έναν, δύο ή ακόμα και τρεις μεταφραστές. Νιώθω ότι θα μου είχε δοθεί περισσότερη πρόσβαση σε πληροφορίες, εάν μιλούσα απευθείας με τις γυναίκες κατά τη διάρκεια αυτών των συναντήσεων.
Πώς σας συμπεριφέρθηκαν οι ντόπιοι;
Loretta: Μας αντιμετωπίσανε σαν τιμώμενους επισκέπτες, σε κάθε σπίτι που επισκεφτήκαμε. Μας έδωσαν το καλύτερο φαγητό που μπορούσαν να προσφέρουν, τα καλύτερα μαξιλάρια, τα καλύτερα χαλιά και προβιές που είχαν για να καθίσουμε. Ήταν ζεστοί και φιλικοί. Οι πιο ηλικιωμένες γυναίκες ήταν περίεργες και ενθουσιώδεις για τα τατουάζ. Μου επέτρεψαν να σκιαγραφήσω τα τατουάζ τους και προσπάθησαν να απαντήσουν στις ερωτήσεις μας όσο καλύτερα μπορούσαν.
Πόσες διαφορετικές φυλές συναντήσατε κατά τη διάρκεια του ταξιδιού σας;
Loretta: Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που επισκεφθήκαμε ήταν αγρότες και κτηνοτρόφοι και ζούσαν στην αγροτική περιοχή γύρω από την πόλη Khemisset. Απ’ όσο μπορούσαμε να μάθουμε ήταν κυρίως Zemmour Βέρβεροι. Οι κύριες φυλές που μας ανέφεραν ως φυλή καταγωγής τους, ήταν Huderrane, Ait Ouribel, Ait Gnoun, Ait Abou, Ait Oichi, Kabliin καθώς και μια αραβική φυλή, η Ait Amer. Αυτές με τη σειρά τους είχαν υπό-φυλές που αποτελούνται από ποικίλο αριθμό οικογενειών η καθεμία.
Loretta Leu with tattooist Aicha Bent Hamadi in 1988.
Γιατί οι γυναίκες tattooers υπερτερούσαν σε σχέση με τους άντρες και γιατί ήταν επίσης οι γυναίκες που είχαν περισσότερα tattoo;
Loretta: Μας είπαν ότι ήταν το έθιμο τους για τις περισσότερες γυναίκες να κάνουν τατουάζ λίγο πριν ή μετά το γάμο. Το γεγονός ότι οι περισσότεροι δημιουργοί τατουάζ που συναντήσαμε ή ακούσαμε ήταν γυναίκες, μας φάνηκε λογικό και λόγω των εθίμων τους: ήταν πιο αποδεκτό οι γυναίκες να αγγίζουν άλλες γυναίκες, αυτές ήταν που υφαίναν χαλιά σε κάθε νοικοκυριό και έτσι πέρασαν τα ίδια σχέδια που είναι στα τατουάζ από γενιά σε γενιά. Μερικές από τις δημιουργούς, ήταν επίσης γυναίκες θεραπεύτριες, και γνώριζαν τις μαγικές θεραπευτικές έννοιες των συμβόλων. Δεν μπορέσαμε ποτέ να μάθουμε γιατί οι λίγοι άντρες που συναντήσαμε με τατουάζ στο χέρι τους, το είχαν κάνει.
Παρατηρήσατε παραλλαγές των Berber tattoo σχεδίων από φυλή σε φυλή;
Loretta: Όχι ανάμεσα στους ανθρώπους που συναντήσαμε σ ’αυτήν την περιοχή. Τα σχέδια ήταν τα ίδια, αλλά μόνο η διαρρύθμιση ή η θέση τους άλλαζε. Όπως μας είπαν, τα σχέδια διαδόθηκαν σε διάφορες φυλές από τις δημιουργούς που κλήθηκαν να κάνουν τατουάζ στις γυναίκες. Διαδόθηκαν επίσης από μητέρες ή άλλα μέλη της οικογένειας που μερικές φορές έκαναν τα τατουάζ οι ίδιες. Τέλος, βρίσκουμε τα ίδια μοτίβα στα χαλιά που ύφαιναν οι γυναίκες κάθε οικογένειας.
Tattoo design on Loretta’s wrist.
Ποιες είναι οι βασικές έννοιες των Berber tattoos;
Loretta: Οι σημασίες των συμβόλων των τατουάζ μας φάνηκαν, ως επί το πλείστον, χαμένες στο χρόνο. Δεν υπάρχουν γραπτά αρχεία. Τα σύμβολα στα τατουάζ τους είναι τα ίδια με αυτά στα χαλιά τους, αλλά ποιο ήρθε πρώτα; Εμφανίστηκαν την ίδια στιγμή; Μας δόθηκαν διαφορετικές έννοιες για τα σχέδια τατουάζ από διαφορετικούς ανθρώπους. Ορισμένοι είπαν ότι ήταν καθαρά διακοσμητικά, για να τους ομορφαίνουν. Άλλοι μας έδωσαν κυριολεκτικά τα ονόματα του σχεδίου, όπως: δρόμος, χτένα, αράχνη και πολλά άλλα. Ενώ μόνο λιγοστοί, φαινόταν να γνωρίζουν τις μαγικές ιδιότητες των φυλακτών: να κρατήσεις το σύζυγό σου, να αποκτήσεις παιδιά, προστασία από το κακό μάτι και ούτω καθεξής.
Από το βιβλίο σου, είναι προφανές ότι ήταν κυρίως γυναίκες μεγαλύτερης ηλικίας που είχαν τατουάζ. Η σημερινή ισλαμική κυρίαρχη θρησκεία «απαγορεύει» τα τατουάζ. Τα παραδοσιακά τατουάζ Berber εξακολουθούν να γίνονται ή απειλούνται με εξαφάνιση;
Loretta: Δεν έχω επιστρέψει στο Μαρόκο από το 1988, αλλά ήδη εκείνη την εποχή τα τατουάζ θεωρούνταν haram ή απαγορευμένα από το Ισλάμ και θεωρούνταν «απολίτιστα» από τη νεότερη γενιά. Μερικοί από τους πιο ηλικιωμένους ανθρώπους που είχαν τατουάζ, ενθαρρύνθηκαν να τα αφαιρέσουν! Παρ’ όλο που δεν συναντήσαμε ποτέ κάποιον που το είχε πράξει. Οι Βέρβεροι είναι οι πρώτοι άνθρωποι που κατοικούσαν στη Βόρεια Αφρική. Μετά τη μουσουλμανική κατάκτηση της περιοχής τον 7ο αιώνα, οι αυτόχθονες φυλές Berber υιοθέτησαν το Ισλάμ, αλλά διατήρησαν τους συνήθεις νόμους τους, οπότε τα τατουάζ αποτέλεσαν μια γκρίζα περιοχή. Δεν γνωρίζω σήμερα την κατάσταση στο Μαρόκο, αλλά αμφιβάλω ότι οι νέοι συνεχίζουν αυτήν την πρακτική των μεγάλων παραδοσιακών τατουάζ στο σώμα τους.
Back ankle band tattoo on Yamna Bent Lahassan, pen on paper 42 x 30 cm, Aia Leu 2017.
Felix and ‘Baga Beach’ the VW van, in the forest above Azrou.
Ποιες είναι οι προθέσεις σου μέσω του "Berber Tattooing"; Αν και δεν είναι ένα ανθρωπολογικό βιβλίο, ίσως μια από τις προθέσεις του βιβλίου είναι η διατήρηση των Berber tattoos, χάρη στην καταγραφή που κάνατε στα τέλη της δεκαετίας του '80;
Loretta: Βεβαίως! Ελπίζω ότι αυτό το βιβλίο θα παραμείνει ως αρχείο αυτών των όμορφων τατουάζ των Berber και των υπέροχων ανθρώπων που τα είχαν στο σώμα τους. Θα δώσει μια γεύση από αυτό το έθιμο των Βέρβερων σε κάποιον ενδιαφερόμενο αναζητητή, σε πενήντα ή περισσότερα χρόνια από τώρα.
Διαβάζοντας το "Berber Tattooing" ένιωσα την ατμόσφαιρα και την ενέργεια που πλανιόταν τότε στον αέρα... Ποια είναι τα συναισθήματά σου για αυτό το βιβλίο τώρα που έχει δημοσιευθεί και ο Felix δεν είναι πια εδώ;
Loretta: Είμαι πολύ χαρούμενη που τελικά δημιουργήθηκε αυτό το βιβλίο και πιστεύω ότι ο Felix θα είναι επίσης. Και οι δύο αισθανθήκαμε από την αρχή ότι αυτή η ιστορία αξίζει να ειπωθεί, και τώρα έγινε.
Ποιες ήταν οι πιο έντονες στιγμές του ταξιδιού σας;
Loretta: Το ταξίδι ήταν γεμάτο έντονες στιγμές, αλλά η αγαπημένη μου στιγμή ήταν όταν μου έκανε τατουάζ η Fatima. Ήταν ένα υπέροχο, νεαρό κορίτσι και παρόλο που δεν είχε η ίδια τατουάζ μας είπε ότι η μητέρα της είχε τατουάζ και πως της είχε περιγράψει τη διαδικασία. Της ζήτησα να μου κάνει ένα μικρό τατουάζ στον καρπό. Ήταν απρόθυμη αρχικά και έλεγε ότι δεν είχε κάνει ποτέ κάτι τέτοιο, αλλά τελικά συμφώνησε. Έβαλε τα δυνατά της και μου έκανε tattoo κάτω από ένα θόλο που είχε εγκατασταθεί έξω από το σπίτι τους και με όλη την οικογένειά της να παρακολουθεί την διαδικασία. Είναι λίγο ξεθωριασμένο τώρα, αλλά εξακολουθεί να είναι το πιο αγαπημένο μου τατουάζ.
Hajah, pencil on paper, 32 x 24 cm, Aia Leu 1989.
Using battery operated travelling tattoo equipment, Felix Leu tattoos Fatima Rajai.
Συνέντευξη με την Aia Leu από την Ινώ Μέη.
Σε τί βασίστηκαν οι εικονογραφήσεις σου από μολύβι;
Aia Leu: Όταν ο Felix και η Loretta επέστρεψαν από τα εκπληκτικά ταξίδια τους στο Μαρόκο, αποφάσισαν να γράψουν για τις φυλές με tattoo που είχαν συναντήσει εκεί. Ο Felix είχε την ιδέα και ανακοίνωσε ότι ήμουν υπεύθυνη να σχεδιάσω τις εικόνες. Αρχικά, μου έδωσε μια δέσμη φωτογραφιών που είχαν τραβήξει, με τις γυναίκες που είχαν τατουάζ, στις οποίες και βασίστηκα για να δημιουργήσω τα πορτρέτα από μολύβι. Οι φωτογραφίες ήταν μικρές και τα περισσότερα από τα τατουάζ τους έγιναν πριν από χρόνια. Μερικές φορές κάποια από τα στοιχεία είχαν ξεθωριάσει λίγο και συχνά έπρεπε να χρησιμοποιήσω ένα μεγεθυντικό φακό για να δω τις λεπτομέρειες καλύτερα.
Πόσο καιρό σου χρειάστηκε για να δημιουργήσεις τα 112 σχέδια του "Berber Tattooing" καθώς και τις εικονογραφήσεις από μολύβι;
Aia: Ήμουν μόλις δεκαεπτά χρονών την άνοιξη του 1989 και μου πήρε περίπου τρεις μήνες για να ζωγραφίσω τα 37 πορτρέτα. Τα σχέδια τατουάζ για το βιβλίο πραγματοποιήθηκαν αργότερα, το καλοκαίρι του 2017 και βασίστηκαν στις αρχικές σκιαγραφήσεις που είχε κάνει η Loretta στο Μαρόκο, και στις σημειώσεις της, καθώς και στις φωτογραφίες - αν υπήρχαν. Αρχικά τα ξεκίνησα με μολύβι και στη συνέχεια τα μετέφερα με μελάνι σε χαρτί. Προσπάθησα να αναπαραγάγω με ακρίβεια τα σχέδια και μερικές φορές ήταν δύσκολο να δω τις λεπτομέρειες, μιας και ήταν πολύ ξεθωριασμένα, αλλά μιας κάθε σχέδιο σχεδιάστηκε με ένα συγκεκριμένο τρόπο, σύντομα άρχισα να αναγνωρίζω την τεχνική των διαφορετικών καλλιτεχνών που τα είχαν σχεδιάσει.
Aicha Mulud, pencil on paper, 32 x 24 cm, Aia Leu 1989.
Το βιβλίο δημοσιεύτηκε από τις εκδόσεις "SeedPress" που είναι δικές σου. Πώς ήταν η διαδικασία της συλλογής ολόκληρου του υλικού γι’ αυτή την έκδοση;
Aia: Η Loretta είχε το πρωτότυπο σημειωματάριό της από το ταξίδι και ένα κουτί γεμάτο χειρόγραφες λίστες με τα σύμβολα, τα ακατέργαστα σχέδια των χαρτών και τις φωτογραφίες και φυσικά τα ολοκληρωμένα πορτρέτα. Τα πάντα ήταν ανακατεμένα και η αρχική ιδέα ήταν να κάνουμε διαγράμματα με τα σχέδια και τις έννοιες και τα σημεία των τατουάζ στο σώμα. Σύντομα εγκαταλείψαμε αυτήν την ιδέα, καθώς ήταν προφανές ότι κάθε σύμβολο είχε διαφορετικές έννοιες ή τοποθεσίες. Η ιστορία καθεμιάς από τις γυναίκες ήταν ένας καλύτερος τρόπος να παρουσιαστούν οι πληροφορίες που συγκεντρώθηκαν. Το βιβλίο ήταν σαν ένας γρίφος και αποτελεί ένα πραγματικό έργο αγάπης για μένα. Στην αρχή σκέφτηκα ότι θα ήταν μόνο λίγες εβδομάδες εργασίας! Δεν υπήρχε προθεσμία και με εμένα εκδότρια του βιβλίου μέσω των εκδόσεών μου SeedPress, δόθηκε στην Loretta η άνεση να διαλέξει πως θα δείχνει τελικά το βιβλίο.
Τι σας ενέπνευσε να κάνετε αυτό το βιβλίο;
Aia: Γύρω στο 2013, η Loretta αποφάσισε να ξαναρχίσει το έργο που ο Felix και η ίδια δεν είχαν ποτέ την ευκαιρία να ολοκληρώσουν. Προσφέρθηκα να βοηθήσω και φάνηκε φυσικό να συνεργαστούμε για το βιβλίο. Η Loretta ανέλαβε την ολοκλήρωση της έρευνας και του κειμένου, κι εγώ να σχεδιάσω τα σχέδια των τατουάζ, την επιμέλεια και τη δημοσίευση. Μέχρι το 2017 είχε ολοκληρωθεί η κύρια δουλειά ενώ στο τέλος ζητήσαμε τη βοήθεια της JoannaKate Grant όσον αφορά στην επιμέλεια του κειμένου, οπότε ολόκληρο το βιβλίο ήταν ένα έργο στο οποίο συνεργάστηκαν τρεις γυναίκες! Ο Felix ήταν πολύ σχολαστικός και απ' αυτόν έμαθα να τριπλασιάζω πάντοτε τις φορές που κάνω την επιμέλεια. Ελπίζω ότι θα ήταν περήφανος όταν θα έβλεπε το βιβλίο.
Tattoo designs brow,nose,lip,jawline and throat, Rebha Mohamed, pen on paper 42 x 30 cm Aia Leu 2017.
Ποια είναι τα συναισθήματά σου για το "Berber Tattooing";
Aia: Οι ιστορίες και τα πρόσωπα των γυναικών και των ανδρών στο Berber Tattooing είναι συναρπαστικά και αξέχαστα και νομίζω ότι θα ήταν μεγάλη απώλεια για την κληρονομιά της κουλτούρας του tattoo, αν δεν είχε πραγματοποιηθεί η έρευνα του Felix και της Loretta το 1988. Νομίζω ότι είναι επίσης μια ματιά σε ένα σημείο στο χρόνο, όπου βλέπουμε ένα παλιό έθιμο να πεθαίνει και τη νέα γενιά να αποφασίζει για εκείνη, καθώς επίσης και μια ιστορία δύναμης, αυτής των γυναικών σε μια κοινωνία που κυριαρχείται από τον άνδρες.
Rebha Mohamed, pencil on paper 32 x 24 cm Aia Leu 1989.
Αυτή τη στιγμή εργάζεσαι πάνω σε κάποιο καινούργιο βιβλίο;
Aia: Το επόμενο εγχείρημά μου είναι και πάλι ένα κοινό έργο με την Loretta. Απολαύσαμε πραγματικά την συνεργασία μας! Πρόκειται για ένα βιβλίο που καταγράφει τα πρώιμα tattoo Flash του Felix από το 1978 έως το 2002 και θα παρουσιάζει τη διαδικασία του έργου του σε συνδυασμό με ένα μέρος από την tattoo ιστορία του, ενώ θα περιλαμβάνει και φωτογραφίες των tattoos του. Ανυπομονώ να ανακαλύψω με την Loretta τί βρίσκεται στα αρχεία της οικογένειάς μας, ώστε να συγκεντρώσω τα σχέδια από τα tattoo Flash του Felix. Θα είναι συναρπαστικό να ξαναδώ όλα τα γνώριμα σχέδιά του που έχω να αντικρίσω από την παιδική μου ηλικία.
All rights reserved.
Μπορείτε να αγοράσετε το βιβλίο "Berber Tattooing" από το SeedPress.
